Η Βυζαντινή Περίοδος της Αθήνας: Από τον Μέγα Κωνσταντίνο μέχρι την Οθωμανική Κατάκτηση  

Από τη Ρωμαϊκή Ειδωλολατρία στον Χριστιανισμό

Η Αθήνα, από τα τέλη του 3ου αιώνα μ.Χ., αρχίζει να εισέρχεται στη Βυζαντινή περίοδο, μια εποχή όπου ο Χριστιανισμός κυριαρχεί. Σημαντική αφετηρία αυτής της μεταβολής είναι η εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου (306-337 μ.Χ.), ο οποίος με το διάταγμα των Μεδιολάνων το 313 μ.Χ. νομιμοποίησε τον Χριστιανισμό και σήμανε την έναρξη της σταδιακής μετατροπής των αρχαίων πόλεων του ρωμαϊκού κόσμου σε χριστιανικά κέντρα. Στην Αθήνα, που μέχρι τότε αποτελούσε φάρο ειδωλολατρίας και παγανιστικών παραδόσεων, ξεκίνησε η οικοδόμηση των πρώτων χριστιανικών ναών και η σταδιακή μετατροπή της θρησκευτικής ταυτότητας της πόλης.

Ωστόσο, η αλλαγή αυτή δεν ήταν άμεση. Ειδικότερα κατά την περίοδο του Ιουλιανού του Παραβάτη (361-363 μ.Χ.), ο οποίος επιχείρησε να αναβιώσει τον παγανισμό, η Αθήνα βρέθηκε στο επίκεντρο αυτών των προσπαθειών, δεδομένης της φήμης της ως κέντρου αρχαίας φιλοσοφίας και εθνικών θρησκειών. Η δράση των χριστιανών ιεραρχών της εποχής, όπως ο Λεωνίδης, επίσκοπος Αθηνών, ήταν καθοριστική στην αντιμετώπιση αυτών των αντιστάσεων.

Η εισαγωγή του Χριστιανισμού στην πόλη άφησε τα πρώτα της σημάδια στα οικοδομήματα και τις εκκλησίες της. Μια από τις πρώτες βυζαντινές εκκλησίες ήταν η Μεγάλη Παναγιά στη Βιβλιοθήκη του Αδριανού, που χτίστηκε τον 5ο αιώνα και αποτέλεσε κέντρο χριστιανικής λατρείας στην πόλη για αιώνες. 

Οι Αθηναίες Αυτοκράτειρες

Μια ιδιαίτερη πτυχή της βυζαντινής Αθήνας είναι οι γυναίκες που κατάγονταν από την πόλη και έγιναν Βυζαντινές αυτοκράτειρες. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει η Αθηναΐς (Αυγούστα Ευδοκία), σύζυγος του αυτοκράτορα Θεοδοσίου Β'. Η Αθηναΐς, κόρη Αθηναίου φιλοσόφου, βαπτίστηκε χριστιανή και, ως Ευδοκία, έγινε σημαντική προσωπικότητα της Αυλής, γνωστή για τη φιλομάθειά της και την ευσέβειά της. Άλλες σημαντικές αυτοκράτειρες που κατάγονταν από την Αθήνα ήταν η Ειρήνη η Αθηναία, η οποία βασίλεψε ως αυτοκράτειρα τον 8ο αιώνα, και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής του Βυζαντίου, ειδικά κατά την Εικονομαχία.

Το Τάμα του Βουλγαροκτόνου στην Παναγία της Ακρόπολης

Κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής εποχής, η Παναγία κατείχε ιδιαίτερη θέση στην θρησκευτική συνείδηση των Αθηναίων. Η Παναγία της Ακρόπολης ήταν μια από τις πλέον σεβαστές εικόνες της πόλης, και λέγεται ότι ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β' ο Βουλγαροκτόνος προσέφερε ένα τάμα στην Παναγία της Ακρόπολης για τη νίκη του επί των Βουλγάρων. Η συγκεκριμένη εικόνα της Παναγίας συνδεόταν με την ασφάλεια της πόλης και τον θρίαμβο του Βυζαντίου επί των εχθρών του.

Οι Εκκλησίες του 11ου Αιώνα

Τον 11ο αιώνα, η Αθήνα αναβίωσε ως θρησκευτικό και πολιτιστικό κέντρο, με την κατασκευή πολυάριθμων μικρών εκκλησιών, οι οποίες είναι χαρακτηριστικές για την αρχιτεκτονική τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Άγιος Ελευθέριος δίπλα στη Μητρόπολη, καθώς και η Καπνικαρέα, που σώζεται μέχρι σήμερα. Οι ναοί αυτοί είναι συνήθως μικροί και σταυροειδείς με τρούλο, δείχνοντας την εξέλιξη της βυζαντινής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής.

Οι εκκλησίες αυτές, ωστόσο, υπέστησαν σοβαρές ζημιές και πολλές γκρεμίστηκαν κατά την περίοδο της βασιλείας του Όθωνα τον 19ο αιώνα. Οι προσπάθειες του Όθωνα να εκσυγχρονίσει την πόλη σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, καθώς και η ανάγκη για ανοικοδόμηση των κεντρικών περιοχών, οδήγησαν στην κατεδάφιση αρκετών βυζαντινών μνημείων.

Ο Ραγκαβές και η Σχέση των Παλαιολόγων με την Αθήνα

Ο Μιχαήλ Α΄Ραγκαβές, μια λιγότερο γνωστή προσωπικότητα, υπήρξε αυτοκράτορας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τον 9ο αιώνα. Καταγόταν από την Αθήνα και παρότι η βασιλεία του ήταν βραχύβια, η καταγωγή του συνδέει την πόλη με την κεντρική βυζαντινή πολιτική σκηνή.

Κατά την ύστερη Βυζαντινή περίοδο, η οικογένεια των Παλαιολόγων, η οποία ανήλθε στον θρόνο το 1261, διατήρησε στενές σχέσεις με την Αθήνα. Οι Παλαιολόγοι επιχείρησαν να ενισχύσουν την κυριαρχία τους στην περιοχή της νότιας Ελλάδας, η οποία διατηρούσε στρατηγική σημασία ως σύνορο με τις φραγκικές ηγεμονίες που είχαν δημιουργηθεί μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204. Οι Παλαιολόγοι έβλεπαν την Αθήνα ως κομμάτι της πολιτιστικής και πνευματικής τους κληρονομιάς, γεγονός που αντικατοπτρίζεται και στα έργα της εποχής.

Η Καθολική και Οθωμανική Περίοδος

Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204, η Αθήνα πέρασε υπό την κυριαρχία των Φράγκων, εγκαινιάζοντας την Καθολική περίοδο. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η Ακρόπολη μετατράπηκε σε καθολικό καθεδρικό ναό αφιερωμένο στην Παναγία, ενώ πολλά βυζαντινά μνημεία υπέστησαν αλλοιώσεις. Το 1458, η πόλη πέρασε στα χέρια των Οθωμανών, που διατήρησαν την πόλη ως στρατηγικό φρούριο.

Η πτώση της Αθήνας υπό την Οθωμανική κυριαρχία σηματοδότησε το τέλος μιας μακράς πορείας που ξεκίνησε με την άνοδο του Χριστιανισμού, περνώντας μέσα από τις επιρροές του Βυζαντίου και του Φράγκικου κόσμου. Στη βυζαντινή εποχή, η Αθήνα έχασε την πολιτική της σημασία αλλά διατήρησε μια πνευματική και θρησκευτική παρουσία που σφράγισε τον μεσαιωνικό της χαρακτήρα.

΄Αρθρο του κ.Ανυφαντή Παναγιώτη Δ/ντή Φίλων Βυζαντινών Μνημείων